Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków "BUNKIER"

Proponuję wątek o okopach i innych fortyfikacjach ziemnych wokół Bydgoszczy. Pomysł pojawił się przypadkowo przy okazji pojawienia się zdjęcia okopów strzeleckich w Ostromecku w fotozagadce „Strzelnica”. Spotykamy różne umocnienia ziemne wokół miasta i nie zawsze znamy historię ich powstania. We wspomnianym wątku strzelnicy kolega Robert Grochowski wyraził zainteresowanie udziałem w temacie okopów, a jest on specjalistą od bydgoskich i okolicznych umocnień, co gwarantuje zebranie rzetelnych, sprawdzonych informacji.
Oczywiście BSMZ Bunkier od dawna interesuje się tematem, szczególnie w zakresie Przedmościa Bydgoskiego. Warto jednak zebrać informacje w ramach forum o fortyfikacjach według następującej, uzgodnionej z kolegą Robertem klasyfikacji:

1. Niemieckie okopy z 1914 roku (linia obronna Pawłówek - Fordon).
2. Polskie i niemieckie okopy z okresu Powstania Wielkopolskiego.
3. Polskie okopy związane z wojną obronną w 1939 roku.
4. Okopy niemieckie z 1944 roku związane ze zbliżaniem się frontu od wschodu.
5. Okopy powojenne wykonywane na polecenie Rosjan po przejściu frontu w 1945 celem zabezpieczenia przed zmianą sytuacji na froncie i w myśl teorii o konflikcie systemów politycznych.

Znajdą się pewnie i inne kategorie fortyfikacji ziemnych, na przykład ćwiczebne.

Na początek kilka zdjęć z Osowej Góry (z komórki-przepraszam za jakość). Są to okopy ok. 400 m od ul. Rekinowej, równoległe do niej, w lesie pomiędzy szosą do Mroczy, a Pawłówkiem (Grunwaldzką). Krzyżówka rowów to odgałęzienia w kierunku stanowiska dowodzenia i wyjścia na przedpole – dla rozwinięcia kontrataku. Ciekawym zjawiskiem w tym rejonie jest występowanie sporych obszarów kolankowatych sosen. Kolanka mogły powstać z powodu wysokiego podcięcia młodych drzew celem użycia materiału w budowie okopów i ich maskowaniu lub połamania wskutek ostrzału. Może z zupełnie innego powodu, bo nie występują tylko w pobliżu okopów.

Hrab, nie przesadzaj - do miana specjalisty jeszcze wiele mi brakuje. Prawdą jest natomiast, że razem z moimi Przyjaciółmi (aktywnymi również na tym forum) przewędrowaliśmy niemal wszystkie okopy w rejonie Bydgoszczy. Co ważniejsze, wykonaliśmy również ich dokumentację przy wsparciu GPS.
Należy zaznaczyć, że dokumentacja okopów oraz innych dzieł fortyfikacji polowej ma obecnie najważniejsze znaczenie. Wobec stosowania przez leśników coraz bardziej potężnych maszyn, czego efektem jest głęboka orka i całkowita niwelacji terenu po wycince lasów, daje się zauważyć zastraszający w swoim tempie proces niszczenia okopów. Za ok. 20 - 30 lat doprowadzi on do całkowitego zasypania wszytskich okopów.
Apeluję więc do przeprowadzenia kompleksowej dokumentacji, póki mamy jeszcze na to czas.
A teraz garść podstawowych informacji na temat niemieckich fortyfikacji polowych w rejonie Bydgoszczy z końcowego okresu II Wojny Światowej.
Jesienią 1944 roku, w obliczu narastającej przewagi Armii Czerwonej na froncie wschodnim oraz wynikającego stąd zagrożenia dla terenów stanowiących rdzeń Rzeszy, dowództwo niemieckie postanowiło wzmocnić swoją obronę rozbudowaną siecią fortyfikacji polowych. Jedna z pozycji obejmowała przedpola Bydgoszczy, ciągnąć się od Miasteczka Krajeńskiego, położonego w odległości 20 km na wschód od Piły, do Suchatówki, znajdującej się 15 km na południowy zachód od Torunia, gdzie łączyła się z zewnętrznym pierścieniem obrony tego miasta. Na skrzydłach znajdowały się silnie ufortyfikowane i uznane za twierdze Piła i Toruń. Pozycja miała długość około 80 km, do jej budowy zaangażowano wszelkie nadwyżki siły roboczej, głównie pracowników przymusowych, jeńców wojennych, pracowników bydgoskich zakładów pracy, których oddelegowywano w określonych dniach tygodnia, jak również członków miejscowej Hitlerjungend. Ostatecznie wybudowano dwa ciągi umocnień: zewnętrzny i wewnętrzny.
Zewnętrzna linia obronna, najbardziej rozbudowana i w pełni zdatna do walki, ciągnęła się od Suchatówki pod Toruniem do Nakła nad Notecią. Koncepcja obrony opierała się tu na silnie rozbudowanych węzłach obronnych, ryglujących drogi o strategicznym znaczeniu, połączonych ciągłą linią okopów oraz miejscami rowem przeciwpancernym.
Pierwszy rygiel umiejscowiono w rejonie Suchatówki, wzdłuż drogi i linii kolejowej Toruń – Inowrocław. Wybudowano tu jeden żelbetowy schron dla drużyny piechoty sprzężony z pojedynczym schronem typu Ringstand 58 (popularnie nazywanym ,,Tobrukiem”) oraz dwa analogiczne, pojedyncze żelbetowe schrony bojowe typu ,,Tobruk” . Uzupełnieniem schronów był rów przeciwpancerny, o szerokości 5 i głębokości 3 m oraz rozbudowany system okopów, rowów dobiegowych i stanowisk broni maszynowej.
Drugi, równie silny rygiel wzniesiono w Nowej Wsi Wielkiej, przy ważnej drodze oraz magistrali kolejowej Inowrocław – Bydgoszcz. Rdzeń systemu stanowiło kilka (4 - 5 ?) schronów drewniano – ziemnych, rozmieszczonych w kompleksie leśnym na południe od wsi. Schrony łączyła sieć okopów i rowów dobiegowych, na przedpolu rozmieszczono zasieki z drutu kolczastego i zapory przeciwpancerne, tzw. zęby trytona. Na zapleczu wybudowano ciągły rów przeciwpancerny, w miejscu skrzyżowania z drogą dodatkowo zabezpieczony żelbetowymi zaporami.
Pomiędzy węzłami obronnymi w Suchatówce i Nowej wsi Wielkiej ciąg umocnień oparto o naturalne przeszkody, w postaci lasów, cieków wodnych i terenów podmokłych. Wykonano tu okop o pełnym przekroju, z reguły w jednym rzucie, wzmocniony co 100 m stanowiskami broni maszynowej i sporadycznie pojedynczymi schronami drewniano-zemnymi. Okop przebiegał na krawędzi lasu, a podejścia bronił kanał Zielona Struga oraz bagna.
Zachodnią część pozycji oparto na korycie Noteci i jej rozlewiskach, z silnymi węzłami obronnymi w Zamościu koło Rynarzewa i Nakle. Rygiel w Zamościu blokował drogę i linię kolejową Szubin – Bydgoszcz. W jego skład wchodziły 2 żelbetowe schrony bojowe z zewnętrznymi stanowiskami broni maszynowej oraz umiejscowione nieco dalej w lesie trzy schrony drewniano – ziemne. Tak jak poprzednio, schrony uzupełniała sieć okopów i rowów dobiegowych.
Ostatni z rygli stanowiło Nakło, które ze względu na położenie jak również dużą liczbę murowanych budynków, nadawało się zorganizowania skutecznej obrony.
Pomiędzy ryglami w Zamościu i Nakle rozpościerał się rozbudowany system umocnień polowych. Ze względu na znaczną odległość Noteci od krawędzi lasu, pierwszą linię okopów wykonano na terenach otwartych, wzdłuż drogi Zamość - Tur - Występ. Druga linia biegła już w lasach, na wysokości miejscowości Murowaniec – Głęboczek.
Centralną część zewnętrznej linii obronnej, od Nowej Wsi Wielkiej do Zamościa, ze względu na podmokły, zabagniony teren, poprzecinany licznymi kanałami i rowami melioracyjnymi, postanowiono ufortyfikować na końcu. Pomiary geodezyjne oraz pierwsze prace budowlane trwały tu niemal do 20 stycznia 1945 roku. Z powodu braku umocnień polowych, obrona opierała się tutaj na izolowanych, pojedynczych punktach oporu.
Druga, nie w pełni ukończona, wewnętrzna linia obrony Bydgoszczy znajdowała się w lasach, tuż za południowymi rogatkami miasta. Ze względu na prowadzono tuż po wojnie prace niwelacyjne jej przebieg jest trudny do odtworzenia, niewielkie pozostałości zachowały się tylko w rejonie obecnego Dworca Lotniczego oraz potoku Flis.

A czy wiadomo, co to za resztki okopów (częściowo już też zlikwidowane przez wyręb lasu i nowe nasadzenia) znajdują się w lesie na południe od Portu Lotniczego? Idąc od portu ścieżkami w las jakieś 200 metrów wgłąb przecina się taki wał ziemny i w nim są mocno już zasypane okopy.

Niemiecka linia okopów z 1945 roku.

Dziękuję za odpowiedź, czyli to one są wspomniane na końcu artykułu powyżej. Niestety szybko niszczeją, jeszcze 10 lat temu wyglądały dużo lepiej. Poniżej 3 dziś wykonane zdjęcia okopów po lewej stronie ścieżki idącej w las na południe od Portu Lotniczego, czwarte przedstawia nowe nasadzenie las po jej prawej stronie, tam okopy niemal na pewno też były i zostały jak widać zlikwidowane. Przy najbliższej okazji postaram się znaleźć resztę zachowanych okopów i je uwiecznić, póki jeszcze są.

Oto pozostałości okopów opasujących Bydgoszcz,w miejscowości Smolno
Jest też dalszy ciąg tych umocnień,w lesie między Kobylarnią a Olimpinem.Jest to ciąg transzei z stanowiskami na broń maszynowa.A tutaj kilka zdjęć satelitarnych okopów pod Nową Wsią Wielką. Te dwie fotografie przedstawiają nie istniejące już dzisiaj okopy,zostały zasypane po wojnie.Następne dwie fotografie,to okopy ciągnące się między NWW,a Dąbrową Wielką.

Wyjeżdżając z Bydgoszczy Grunwaldzką musimy wjechać na sporą górkę by znaleźć się w Pawłówku. Na granicy miasta po lewej jest ona porośnięta lasem.
W tym lesie znajdują się okopy, z których pole ostrzału obejmuje tory kolejowe, tereny dolnej Osowej Góry: Centrostal, fabrykę puszek, ulicę Grunwaldzka w stronę miasta. Czy to także 1939 rok, podobnie jak okopy po drugiej stronie Grunwaldzkiej ?








Widok w stronę Grunwaldzkiej „przez lunetę snajperki”


Obok okopów pozostałości po rozbrajaniu wykopywanych w okolicy kabli

Witajcie! Dzięki za bardzo ciekawy wątek!
Jeżeli pozwolicie, chciałabym Was zapytać o coś - otóż, w czasie rodzinnego spaceru natknęliśmy się na to:


To dziwne zagłębienie znajduje się na wzgórzu, z dobrym widokiem, stąd podejrzenie że to pozostałość po okopach. Co o tym sądzicie?
Pozdrawiam

Oliko pisze:Witajcie! Dzięki za bardzo ciekawy wątek!
Jeżeli pozwolicie, chciałabym Was zapytać o coś - otóż, w czasie rodzinnego spaceru natknęliśmy się na to:


To dziwne zagłębienie znajduje się na wzgórzu, z dobrym widokiem, stąd podejrzenie że to pozostałość po okopach. Co o tym sądzicie?
Pozdrawiam

tylko, że nie napisałaś nic o tym gdzie byliście na tym spacerku

GrapHite pisze:tylko, że nie napisałaś nic o tym gdzie byliście na tym spacerku

Pardon, to przez przeziębienie To Fordon, "górki", najbliżej jest bodajże ul. Wiszniewskiego.

To gdzieś przy dojściu do przepompowni / w okolicy toru do jazdy terenowej na rowerach?

Jeśli jest to teren na północ od ul. Wiszniewskiego, to są to pozostałości niemieckiej linii obronnej z okresu I Wojny Światowej.
Garść informacji - wybuch I Wojny Światowej spowodował budowę przez Niemców polowej pozycji obronnej, zamykającej obszar pomiędzy Kruszynem a Fordonem. Prace wykonano w 1914 roku, wznosząc pełen zaplanowany ciąg fortyfikacji. Na omawianym odcinku obronę oparto o wzgórza rozpościerające się na północ od drogi do Fordonu. Rdzeń obrony stanowiło wzgórze 93,2 na północ od Czarnówka, gdzie na polowych stanowiskach ogniowych zamierzano rozmieścić 2 działa (zapewne kalibru 120 mm). Na szczycie wzniesiono również izolowane odcinki okopów i postawiono zasieki z drutu kolczastego. Kolejne stanowisko przygotowano dalej na wschód, na wzniesieniu powyżej koloni Czarnówko. Na polowym stanowisku ogniowym zamierzano rozmieścić 1 działo kalibru 120 mm, bronione przez izolowane odcinki okopów oraz dookolny pas zasieków z drutu kolczastego.

Ewing pisze:To gdzieś przy dojściu do przepompowni / w okolicy toru do jazdy terenowej na rowerach?

Tak, idąc pod górę betonową drogą to stanowisko masz po prawej

Robert Grochowski pisze:Jeśli jest to teren na północ od ul. Wiszniewskiego, to są to pozostałości niemieckiej linii obronnej z okresu I Wojny Światowej.
Garść informacji - wybuch I Wojny Światowej spowodował budowę przez Niemców polowej pozycji obronnej, zamykającej obszar pomiędzy Kruszynem a Fordonem. Prace wykonano w 1914 roku, wznosząc pełen zaplanowany ciąg fortyfikacji. Na omawianym odcinku obronę oparto o wzgórza rozpościerające się na północ od drogi do Fordonu. Rdzeń obrony stanowiło wzgórze 93,2 na północ od Czarnówka, gdzie na polowych stanowiskach ogniowych zamierzano rozmieścić 2 działa (zapewne kalibru 120 mm). Na szczycie wzniesiono również izolowane odcinki okopów i postawiono zasieki z drutu kolczastego. Kolejne stanowisko przygotowano dalej na wschód, na wzniesieniu powyżej koloni Czarnówko. Na polowym stanowisku ogniowym zamierzano rozmieścić 1 działo kalibru 120 mm, bronione przez izolowane odcinki okopów oraz dookolny pas zasieków z drutu kolczastego.

Tak, to dokładnie tam, na północ od Wiszniewskiego, niedaleko toru rowerowego
Czyli jednak! Brat miał nosa! Dziękuję za wyczerpującą, bardzo ciekawą informację. Przy sprzyjającej pogodzie spróbuję odnaleźć to kolejne stanowisko.
Pozdrawiam,
Oliko

kolejny fragment jest na wysokości ul. Chłodzińskiego.
Część umocnień jest wcześniejsza. Mam mapę, na której zaznaczona jest bateria obrony przeprawy w Fordonie, zlokalizowana na jednym ze wzgórz.

Na Osowej Górze na wzgórzu, na jego skraju nad bocznicą kolejową Luflmuny znalazłem okop będący dobrym punktem obserwacji w stronę Bydgoszczy i jednostki. Miejsce zaznaczyłem na mapie z pewnym przybliżeniem. Charakterystyczne są liczne pętle z ocynkowanego drutu wystające z ziemi na obwodzie wykopów. To chyba było coś powojennego, związanego z magazynami i ich ochroną. Tak mi się wydaje po stanie tych drutów i samych okopów. Czy te druty w jakiś sposób wzmacniały drewniane elementy ścian odciągając je w stronę zewnętrzną?

Okolice WZL- Białe Błota. Najprawdopodobniej niemieckie okopy z końca II wojny. Nie można też wykluczyć Powstania Wielkopolskiego albo okresu okresu powojennego. Są na linii około 800 m- 1 km. Trudno powiedzieć, czy stanowiły jedną nieprzerwaną linię, czy wykopane zostały w oddzielnych odcinkach. Miejscami ich stan jest dosyć czytelny, gdzieniegdzie być może są przysypane.

Strzelnica wojskowa (niemiecka) z okresu wojny.

Jeszcze w pierwszej połowie lat 80-tych między ulicą Fordońską a Kapliczną znajdowała się była strzelnica wojskowa.
Znajdowała się w środkowej lub zachodniej części teraźniejszego cmentarza komunalnego.
Jako dziecko często tam chodziłem z moim dziadkiem, który mi opowiadał o tym miejscu.
Był to o sporych wymiarach wykopany dół w lesie sosnowym. To już dawno było a ja też nie mierzyłem.
Musiało to być jakieś 25 metrów szerokości i 100 metrów długości oraz 5 metrów głębokości, położenie ze wschodu na zachód.

W późniejszych latach ludzie zładowywali tam śmieci a później powiększono cmentarz komunalny.
Możliwe że ta jasna plama poza ogrodzeniem cmentarza to miejsce po byłej strzelnicy ale myślę że to było bardziej na środku teraźniejszego cmentarza.

Na zdjęciu lotniczym z 1941 jest widoczna:

Dzięki "bunkier" ! - ciekawa fotka - to miejsce po lewej pasuje do tego zdjęcia.
A wiec pozostałości po strzelnicy znajdują się bezpośrednio poza płotem cmentarza.
Niestety podejrzewam ze już wszystko zasypane.

M_J pisze: Nie można też wykluczyć Powstania Wielkopolskiego

Akurat Powstanie Wielkopolskie można spokojnie wykluczyć.