Cmentarz żydowski „stary” – Bydgoszcz ul. Filarecka

[Hrab]

Cmentarz założony w 1816 r. przy ul. Filareckiej. Zaprzestano na nim pochówków w 1874. Zniszczony w 1942 roku przez Niemców. Ostatnie nagrobki przetrwały jeszcze kilka lat po wojnie. Warto poszukać jakichś pozostałości.

[Karass]

Tam jest teraz park. Ewentualne pozostałości są zapewne kilkanaście centymetrów pod ziemią lub wmurowane w powojenne budynki, drogi, tego typu rzeczy.

[Hrab]

Na zdjęciach park przy Filareckiej, który zajmuje miejsce dawnego cmentarza.
Być może któreś z leżących tu głazów, także tych w stawku, mają coś wspólnego z cmentarzem. Jest też jakaś podmurówka przy alejce prowadzącej w dół w stronę ronda.
Tu jest filmik o cmentarzu:
http://www.youtube.com/watch?v=bLMvJ5C-jgE
Według autora filmu płyty nagrobne z cmentarza zostały użyte do utwardzenia placu na tyłach Adrii. Jedna z macew znajduje się w podbudowie płotu szkoły przy Filareckiej naprzeciwko parku i wieży ciśnień. Zrobiłem jej dzisiaj zdjęcie. Jest to ten sam element co na filmie, ale pewności nie mam czy to płyta nagrobna.

[Hrab]

Próbowałem sprawdzić tezę o użyciu płyt nagrobnych do utwardzenia placu na tyłach Adrii. Rzeczywiście znajduje się tam w kilku miejscach sporo płyt granitowych różnej wielkości. Wyglądają raczej na płyty chodnikowe. Nie mają napisów. Zastanawiająca jest ich zróżnicowana wielkość. Nie są też ułożone wg jakiegoś ścisłego planu - w jednym miejscu, lecz w kilku, tam gdzie się wg kogoś mogły przydać. Czyli nie były tu przeznaczone z założenia. To ułożenie jest dość typowe do wykorzystania czegoś, co pojawiło się niespodziewanie. Jeśli płyty pochodzą z cmentarza, to może nie są to płyty nagrobne, a płyty z głównych alejek cmentarnych.

[GrapHite]

Napisy od dołu?

[j4rek]

W czasach 'przebudowy' terenów dzisiejszej Wyspy Młyńskiej pracowałem przy robotach ziemnych związanych ze strukturą telekomunikacyjną na obszarze wysypy. Pamiętam, że podczas wykopów natrafiłem na szczątki połamanych płyt z napisami w języku hebrajskim. Możliwe, że zagęszczali i utwardzali kiedyś podmokłe tereny wyspy czym popadło...

[Hrab]

Może te płyty były z synagogi? Czy mógłbyś to jakoś udokumentować na mapce? Czy one tam nadal leżą w ziemi?
W kwestii tego, czy napisy są pod spodem płyt przy Adrii: na zdjęciach widać jedną płytę wykopaną i jakby przygotowaną do relokacji. Wygląda na to, że spód płyty nie jest obrobiony na gładko, więc leżą licem do góry. Na dole chyba nie ma niczego ciekawego. Ale jest akurat okazja by tą płytę przewrócić.

[j4rek]

Ja natrafiłem tylko na 1 kawałek, jeśli mnie pamięć nie myli (było to w wakacje 2008 roku), to był zbliżony rozmiarem do formatu A5 i gruby na parę cm. Nie wiem co się z nim dalej stało, chyba odłożyliśmy go na bok, ale może gdzieś tam dalej spoczywa w ziemi.

Oto mapka z zaznaczonym obszarem jaki najbardziej pasuje do moich wspomnień. Mogło to być na tyłach budynku muzeum między kaskadą wodną.

[j4rek]

Nowe ciekawe informacje na temat tego znaleziska Skontaktowałem się z kolegą z którym je wykopałem - okazało się, że zabrał on ten kawałek wtedy ze sobą i przekazał siostrze, która jest nauczycielem historii (pisała nawet pracę mgr o podobnej tematyce). Ona ustaliła , że jest to kawałek płyty granitowej z nagrobka żydowskiego. Znalezisko to podobno zostało przekazane do muzeum w Szubinie

[Hrab]

Da się załatwić fotkę? A może muzeum treść też rozszyfrowało?

[j4rek]

Nic więcej na tą chwilę nie wiem, może trzeba by to sprawdzić w muzeum jeśli się tym zajęli. Nie wiem do jakiego muzeum trafił eksponat, chyba nie ma ich w Szubinie dużo.

Poniżej pamiątkowa fotka z prac (Sierpień 2008 roku):

[Hrab]

Ciekawe opracowanie na temat jednej z rozpraw i wyroku przed Sondergericht Bromberg: Proces Stanisławy Koszcząb.
Wynika z niego, że na cmentarzu żydowskim były zakopywane ciała ofiar represji niemieckich zabitych na podstawie wyroków sądu specjalnego.
http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=& ... Ag3ws6RM0Q
Fragment:
Skuta kajdankami Stanisława Koszcząb została doprowadzona
przez dwóch wachmistrzów więziennych. Po odczytaniu przez prokuratora Bengscha
sentencji wyroku, na pytanie, czy ma coś do powiedzenia, nie złożyła żadnego oświadczenia.
Na rozkaz podoficera Dalma6 z batalionu strzelców 14/II komando składające się
z dziewięciu żołnierzy oddało salwę, po której skazana upadła. Podoficer oddał do niej
jeszcze strzał w tył głowy, a lekarz stwierdził natychmiastowy zgon.
Niemcy wrzucili zwłoki do zbiorowej mogiły na cmentarzu żydowskim w Bydgoszczy.
W 1945 r. po przejściu frontu przez Bydgoszcz ekshumowano je i pochowano na Cmentarzu
Bohaterów na Wzgórzu Wolności.
Tak zakończył się ostatni akt jednego z setek mordów sądowych, jakich dopuścili się
sędziowie i prokuratorzy Sądu Specjalnego w Bydgoszczy w czasie swojej działalności w latach
1939–1945.

[Drzewol]

Prawdopodobnie chodzi o cmentarz żydowski przy Szubińskiej, bo na Wzgórzu Wolności spoczywają osoby ekshumowane właśnie stamtąd. Piszę tak dla porządku, bo temat o cmentarzu przy Filareckiej.

[Hrab]

Masz rację. Warto założyć wątek na tamten cmentarz i wstawić fotki i mapki.

[Drzewol]

Temat tutaj viewtopic.php?f=41&t=397
Sam go założyłem, co ciekawe, w związku z poszukiwaniem informacji, które podałeś powyżej.

[kubasz]

W 2006 roku w Gazecie Pomorskiej był krótki artykuł na temat cmentarza na Filareckiej.

Link: http://www.pomorska.pl/apps/pbcs.dll/ar ... 1/60609021

Tekst artykułu:

Po żydowskim cmentarzu na Wzgórzu Dąbrowskiego nie ma już śladu.

Został zlikwidowany na początku 1940 roku. Do dziś zachowało się zaledwie kilka macew, czyli płyt nagrobnych.

Niewiele wiemy o cmentarzu. - Na pewno został założony w 1816 roku na wzgórzu, koło stawów - mówi Zdzisław Hojka, kierownik działu historii Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy. Wtedy gmina żydowska liczyła około 300 osób. Jak pisze Zbigniew Raszewski w "Pamiętniku gapia” rozmnożyła się dopiero w drugiej połowie ubiegłego stulecia. Miasto przeobrażało się w prężny ośrodek przemysłowo-handlowy. Wraz z liczbą ludności (ponad 27 tysięcy w 1871 roku) rosła liczba Żydów (w 1871 roku ponad 3 tysiące). Natomiast w 1939 roku Bydgoszcz miała już przeszło 140 tysięcy mieszkańców, w tym 2 tysiące Żydów, czyli mniej niż przed siedemdziesięcioma laty.
Ilu Żydów spoczęło na cmentarzu na Wzgórzu Dąbrowskiego? Tego nie wiemy. Wiadomo, że przed wojną Żydzi mieli jeszcze w Bydgoszczy drugi cmentarz: przy ul. Szubińskiej 103.

W drodze do szkoły
Bronisław Matuszewski doskonale pamięta cmentarz na wzgórzu. Codziennie przechodził obok idąc do szkoły powszechnej. Na początku wojny, jako kilkunastoletni młodzieniec, trafił do niemieckiego obozu dla nieletnich "Erziehungslager Bromberg” przy ul. Dwernickiego. - Pracowałem przy odśnieżaniu ulic Bydgoszczy. Rozbierałem też synagogę przy ulicy Jana Kazimierza oraz kościół pojezuicki na Starym Rynku. Jednak, jedną z pierwszych prac, do której nas zapędzono, była likwidacja cmentarza żydowskiego na Wzgórzu Dąbrowskiego. Rozpoczęliśmy ją pod koniec lutego 1940 roku, a zakończyliśmy w marcu. Tak więc przez kilkanaście dni, bez względu na śnieg czy mróz, przychodziliśmy na wzgórze. Niemcy kazali nam rozbijać macewy na drobne kawałeczki. Robiliśmy z nich kamienne dróżki, które prowadziły od wieży ciśnień około stu metrów w kierunku zachodnim. Z bólem serca niszczyliśmy te nagrobne płyty. Mieliśmy świadomość, że pod nimi cały czas spoczywają ludzie. Wiedzieliśmy, że cmentarz miał już wtedy ponad sto lat - wspomina po kilkudziesięciu latach Bronisław Matuszewski.

Pamiątka na podwórzu
Maciej Obremski, historyk, dodaje: - Nie wszystkie macewy zniszczono. Część w czasie okupacji umieszczono pod płytą lotniska wojskowego, a z innych utworzono chodnik przy "Strzelnicy” na ulicy Toruńskiej. Macewy były poodwracane napisami do ziemi. Na początku lat osiemdziesiątych kilka wyjąłem i przewiozłem na podwórze ratusza przy ulicy Jezuickiej 2. Do dziś się tam znajdują. Niektóre są mocno zniszczone, ale nadal dokumentują historię bydgoskich Żydów.

Należy się szacunek
Bronisław Matuszewski ubolewa, że dziś o cmentarzu nie przypomina nawet skromna tablica. - W miejscu, gdzie się znajdował rośnie trawa. Dzieci po niej biegają, grają w piłkę. Przecież ciał nie ekshumowano, więc kilkadziesiąt osób wciąż spoczywa w tym miejscu. Należy im się szacunek. Może ktoś w końcu pomyśli, by ich w jakiś sposób upamiętnić.
czekamy na wspomnienia
Pamiętacie Państwo cmentarz żydowski na Wzgórzu Dąbrowskiego? Może macie jego zdjęcia? A może uczestniczyliście w jego likwidacji? Czekamy na kontakt - 052 3263 215.

[Hrab]

Na planie z 1911 roku widać że w tym miejscu sąsiadują ze sobą 2 cmentarze - obok żydowskiego jest pokazany cmentarz chrześcijański z krzyżami. Zastanawia też czerwony krzyżyk na terenie parkowym.
Link do mapy:http://maps.mapywig.org/m/City_plans/Ce ... _17.5K.jpg

[MWS]

Czerwone krzyżyki oznaczają szpital lub lecznicę - vide legenda mapy/planu
Krzyżyk w parku to oznaczenie dla domu dla samotnych mężczyzn (tych bogatszych), zbudowany 1884/85; na mocy testamentu (tudzież środków) Luizy Gisse-Rafalskiej.
Dzisiaj - Grudziądzka 43

[Ewing]

Znalazłem kiedyś info, że ten budynek pierwotnie był wzniesiony jako właśnie szpital - Bürgerhospital
Przemawia za tym również jego budowa - chociażby szerokie klatki schodowe.

[szesnasty]

Podobną informację - o istnieniu tam szpitala - znalazłem w książce Przemysława Pawła Grzybowskiego, Katarzyny Marszałek i Joanny Brzozowskiej pt. "Dom na szwederowskiej skarpie" (wydawnictwo impuls, Kraków 2019).

Książka dostępna jest na stronie: https://books.google.pl/books?id=Okq4Dw ... cz&f=false

Poniżej dwa fragmenty z niej: